نگاهی تحلیلی به

شعارهای مردم جهرم در انقلاب اسلامی

حیدرعلی میمنه

مجتبی حمایت خواه

چکیده

یکی از مهم‌ترین منابع بررسی اهداف و بنیان‌های انقلاب‌ها، شعارهایی است که مردم انقلابی جوامع سر می‌دهند. با بررسی چنین شعارهایی است که تا حدود زیادی می‌توان به علل مخالفت انقلابیون با وضعیت موجود قبل از انقلاب، شیوه‌های مبارزاتی مردم و در نهایت به اهداف آنان پس از پیروزی پی برد. به همین دلیل اگر از شعارهای یک انقلاب به عنوان شناسنامه آن یاد کنیم به بیراهه نرفته‌ایم، چرا که شعارها، اسناد بی بدیل مطالعه‌ی روند انقلاب به شمار می‌روند.

بررسی و تحلیل شعارهای انقلابی مردم شهرستان جهرم در جریان مبارزاتشان برای پیروزی انقلاب اسلامی، که موضوع این مقاله است، هم اهداف و خط مشی های مردم جهرم در جریان انقلاب اسلامی را بیان می‌دارد و هم بیانگر میزان هماهنگی و همراهی آنان با جریان اصلی انقلاب است.

در این پژوهش از روش تحلیل محتوا که به بررسی و مطالعه اسناد و پیام‌های آن می‌پردازد، برای تحلیل شعارهایی که مردم جهرم در مسیر انقلاب اسلامی فریاد می‌زدند، استفاده شده است. یافته ها نشان می‌دهد که درصد بیشتری از شعارها، محتوایی مبنی بر حمایت از رهبری حضرت امام خمینی (ره) داشته است.

کلیدواژه: انقلاب اسلامی، شعارهای انقلابی، جهرم.

بیان مسئله و اهمیت تحقیق

   در یک جامعه، انقلاب، زمانی تحقق می‌یابد که شرایط نظری و عملی آن فراهم شده باشد. مردم از لحاظ نظری بایستی، نخست متقاعد شده باشند که تغییر وضعیت نامطلوب جامعه جز با تحولی اساسی و عمیق امکان پذیر نیست. دوم بر این باور باشند که آینده‌ی بعد از پیروزی انقلابشان، بسی روشن‌تر و بهتر از وضع موجود خواهد شد. با فراهم آمدن این دو شرط اگر نیروی مردم با رهبری کاردان، هماهنگ و همسو گردد، می‌توان به پیروزی امید داشت. در جامعه‌ای که مردم اجازه نمی‌یابند حرف‌ها و آرمان های خود را بر زبان آورند، آن را پنهان کرده و منتظر فرصتی می‌شوند تا عقده‌های خود را بگشایند. این عقده گشایی‌ها که از عمق وجود و شعور افراد جامعه برمی­آید؛ به صورت شعار، تجلی می‌یابد و بر زبان مردم جاری می‌گردد.

شعارها گسستگی‌ها را به هم صدایی و در نهایت به همدلی تبدیل می‌کند. شعارها رشد و بالندگی انقلابیون و ذوب شدن مخالفان آنها را به نمایش می‌گذارد. مردم با این شعارها که معمولا موزون نیز هست، از یک سو مفاهیم ثبوتی یا سلبی مورد نظر خود را به یکدیگر منتقل می­کنند و در نتیجه نوعی وحدت درمیان خود به وجود می‌آورند و از سوی دیگر با بیان ضعف‌ها و ایرادهای طرف مقابل که گاهی با زبان طنز نیز همراه می‌شود فشار سنگینی را بر روح و روان دشمنان خود تحمیل می‌کنند. در انقلاب‌های اجتماعی و مردمی، شعارها، اغلب به وسیله فرد مشخصی ساخته نمی‌شوند بلکه به تناسب حوادث که معمولا پی در پی و بی حساب پیش می­آید؛ به صورت خود جوش ساخته شده و بیان می شوند. به همین دلیل اغلب نمی‌توان برای این شعارها سراینده خاصی را در نظر گرفت.

  شعارهایی که مردم در جریان انقلاب ها، به صورت دیوار نوشته، پارچه نوشته یا شفاهی ابراز می‌کنند، در یک نگاه کلی، نگرش مردم به وضع موجود، اهداف و آرمان‌های انقلابی آنها برای رسیدن به وضعیت مطلوب و شیوه‌ی رسیدن به آن را به تصویر می‌کشند. شعارهای یک انقلاب برای نسل بعدی که از پس گرد و خاک‌های برخاسته از حب و بغض‌های بعد از پیروزی بدان می‌نگرند نوری در تاریکی هاست. شعارها خالص‌ترین سند برای بازخوانی ماهیت یک انقلاب است و می‌تواند ذهن آدمی را با روند حادثه همراه نماید، درست به همین دلیل، شعارها اسناد بی بدیل مطالعه روند انقلاب‌ها می‌باشند.

بنابراین شعارها نیز در جریان انقلاب اسلامی ایران، کارکردهای وسیع و تاثیر گذاری داشته‌اند و برخی از پژوهشگران در سطح کلان به بررسی و تحلیل محتوایی این شعارها همت گماشته‌اند، اما تحلیل شعارهای انقلابی مردم در یک شهر یا شهرستان نیز به نوبه خود می‌تواند مهم باشد؛ چون هم اهداف و خط مشی های مردم آن منطقه را بیان می‌کند و هم بیانگر میزان هماهنگی و همراهی آنان با جریان اصلی انقلاب است. به گواهی تاریخ انقلاب اسلامی، جهرم یکی از معدود شهرهایی بود که از همان ابتدا در شعله ور شدن آتش انقلاب اسلامی در کشور سهمی تاثیر گذار و به یاد ماندنی داشت. بررسی و تحلیل شعارهای مردم این شهرستان در جریان مبارزاتشان برای پیروزی انقلاب، که وظیفه این جستار است، در واقع بررسی بخش جدایی ناپذیر پاره‌ای از شعارهای مردم ایران خواهد بود.

روش تحقیق

     در این بررسی از روش پژوهشی تحلیل محتوا استفاده شده است. تحلیل محتوا، روش پژوهشی است که به بررسی و مطالعه اسناد و پیام‌های آن می پردازد. (ازکیا، 1382: 389) در چنین بررسی‌هایی هدف آن است که تاثیر متن‌های مورد نظر بر روی گیرنده پیام سنجیده شود و این از آن طریق انجام می‌شود که محقق بار ارزشی مفاهیم و عبارت‌های به کار برده شده را بررسی و شمارش کند و به عبارت دیگر یکی از شیوه‌های مهم و معمول تکنیک تحلیل محتوا، به شمارش مفاهیم و پیام‌هایی می‌پردازد که فرستنده پیام ابراز داشته است. (رفیع پور، 1384: 122) و از طرفی واحد محتوا، واحد سنجشی است که می­خواهیم بر اساس محتواهایشان آنها را طبقه بندی کنیم. این واحدها می‌توانند لغات، جملات و حتی شعارها باشند. بنابراین در این پژوهش واحد محتوا شعارهایی است که مردم جهرم در جریان مبارزات انقلاب اسلامی فریاد می‌زدند.

    به منظور جمع­آوری شعارهایی که مردم جهرم در زمان انقلاب اسلامی سر می­دادند، پرسش نامه‌ای با یک عبارت باز -شعارهای که مردم جهرم در زمان انقلاب اسلامی فریاد می‌زدند را بیان کنید- طراحی شد. برای اجرای این پرسش نامه از تکنیک مصاحبه استفاده شد، چون که اغلب جواب دهندگان ما افراد سالمند؛ یعنی همان جوانان انقلابی دهه 50 بودند که اکثراً سواد خواندن و نوشتن  نداشتند. بدین ترتیب حدود 200 مصاحبه انجام شد و نتیجه آن بیان حدود 1200 شعار از جانب پاسخگویان بود که بسیاری از آنها تکراری بود و بعد از تجزیه و تحلیل، مجموع شعارهای به دست آمده به 114 کاهش یافت. و نهایت این که با بررسی مفاهیم و عبارات، شعارها در هشت محور مختلف مقوله بندی و مورد تحلیل قرار گرفت:

 ا) شعارهایی که به بنیان های فکری و عقیدتی نهضت اشاره داشت.    

2) شعارهایی که به حمایت از رهبری انقلاب اشاره داشت.       

3) شعارهایی که اهداف کوتاه مدت و بلند مدت انقلاب را بیان می‌کرد.

4) شعارهایی که عزم راسخ مردم برای ادامه‌ی مبارزه را نشان می‌داد.

5)شعارهایی که ماهیت حکومت پهلوی را بازگو می‌کرد.

6)شعارهای عاطفی و هیجانی.

7)شعارهای طنز آمیز.

8)شعارهای ترکیبی که هم به بنیان­های فکری و عقیدتی نهضت و هم به حمایت از رهبری انقلاب اشاره داشتند.

یافته های پژوهش:

تحلیل مقوله‌ی اول، شعارهایی که به بنیان های فکری و عقیدتی نهضت اشاره داشت.

    انقلاب اسلامی ایران، همان گونه که از نامش نیز پیداست، انقلابی، دینی و عقیدتی بود که بر اساس آموزه های اسلام و به ویژه مذهب تشیّع شکل گرفت. دین، وقتی به صورت یک باور قلبی درآید، بخشی از وجود افراد می‌شود؛ بخشی که حتی می تواند فراتر از کل هستی آنها قرار گیرد. در این حال هرگونه تعرض به مرزهای دین و دستورهای آن با واکنش تند و قهرآمیزِ دینداران روبه‌رو خواهد شد.

پهلوی اول در ابتدای سلطنت با این عنوان که وظیفه اش سربلندی اسلام است، دستور داد؛ فروش مشروبات الکلی ممنوع شود. وی برای آن که خود را با باورهای دینی مردم همراه نشان دهد به زیارت عتبات می رفت، مدال علوی به گردن می آویخت و هنگام عزاداری امام حسین (ع) با مالیدن گل به سر خود در عزاخانه ها شرکت می کرد.(مدنی، 1361: 117) اما به مرور ماهیت ضد دینی خود را آشکار، و بنای مخالفت با مذهب گذاشت که نمونه آشکار آن، دستور برداشتن اجباری حجاب بانوان و منع حرکت دسته جات عزاداری امام حسین (ع) بود. گرچه اعتراضات مردم به اقدامات ضد دینی حکومت، با برخوردهای خشن، سرکوب و به ظاهر خاموش شد اما آتش نفرت ناشی از این گونه رفتارها هم چنان در دل‌های مردم شعله‌ور ماند.

پهلوی دوم که به کمک دولت های استعمارگر به قدرت رسیده بود شیوه ضد دینی پدر را به گونه ای دیگر استمرار بخشید. آنان که به اتکای دستگاه های عریض و طویل امنیتی و نظامی و حمایت بیگانگان، قدرت خود را بی رقیب می دیدند، در کشوری که اکثر قریب به اتفاق مردمش علایق شدید دینی و اخلاقی داشتند، جسورانه مرزهای دین و حتی اخلاق را نادیده گرفتند و به مناسبت های مختلف به باورهای دینی مردم هجوم آوردند. برای نمونه می توان به تغییر سال هجری شمسی به سال شاهنشاهی، تصویب قانون جای گزینی سوگند یاد کردن  به امانت و به صداقت به جای سوگند به قرآن کریم و سپردن پست‌های کلیدی به دست اقلیت‌های دینی غیررسمی به دست پهلوی دوم اشاره کرد.(طاهری، 1375: 182) با همه ی فشارها و سرکوب های غیر انسانی، اعتراض‌ها به رفتارهای ضد دینیِ حکومت رفته رفته آشکارتر و سخت تر گردید و سرانجام به صورت انقلاب اسلامی بروز یافت. عامل دینی و اعتقادی که در شعارهای انقلابیون نیز به خوبی نمود یافته بود؛ در تحریک مردم برای سرنگونی حکومت پهلوی، چنان بزرگ و پراهمیت است که عوامل دیگر را کم رنگ کرده است. .(همان: 168-178)

بر این اساس در مقوله‌ی اول شعارهایی از قبیل:

•  فریاد ملت ما، فریاد امت ما، هیهات مِنَّ الذّله
•  دستم جدا شد در راه قرآن در راه اسلام/ جانم فدا شد در راه اسلام در راه قرآن

مورد تحلیل قرار گرفت و یافته های تحقیق نشان داد که سهم آن بخش از شعارهای مردم جهرم که به بنیان های فکری و اعتقادی اشاره دارد 7% است. (جدول شماره 1). اگرچه این رقم ممکن است نخست ضعیف و جزئی پنداشته شود اما با توجه به درصد مقوله‌ی دوم، قابل فهم و توجیه است.

تحلیل مقوله‌ی دوم: شعارهایی که به حمایت از رهبری انقلاب اشاره داشتند.

انقلاب های موفق معمولا رهبر یا رهبرانی قدرتمند داشته اند. انقلاب هایی که رهبری با کفایتی نداشته باشند یا در همان ابتدا خاموش می شوند و یا با خروج از مسیر اصلی خود به انحراف رفته و به هدف نمی رسند. رهبران انقلاب‌ها با منسجم کردن نیروها و جهت دهی مناسب به آنان نقش مهمی در روند ثمردهی انقلاب دارند. به همین دلیل مشاهده‌ی عکس‌های رهبر و نمادهای مرتبط با وی جزو معمولی ترین روش های انقلابی، جهت ترغیب مردم هر جامعه ای برای ادامه‌ی مبارزه های انقلابی است.

در انقلاب اسلامی ایران نیز حضرت امام خمینی (ره) به عنوان رهبر بلامنازع مردم انقلابی، نقشی کلیدی و محوری داشت تا بدان جا که می­توان گفت اگر او نبود انقلاب یا آغاز نمی‌شد یا به انجام نمی‌رسید. مقبولیت همگانی ایشان علاوه بر شخصیت متین و آرامی که داشتند بدان دلیل بود که مردم  او را  مرجع دینی خود می‌دانستند و به عنوان یک وظیفه دینی فرمانش را می­شنیدند و اجرا می کردند. بنابراین حمایت های فراگیر مردم از ایشان که در شعارهایشان نمودار می­شد؛ در حقیقت حمایت از بنیان‌های فکری و اعتقادی نهضت بود. نظر به اهمیت این موضوع، در این تحقیق نیز شعارهایی از قبیل:

•  یا مرگ یا خمینی
•  وای به حالت بختیار اگر امام فردا نیاد
•  بیا خمینی، جهرم انقلاب است/ نقش مخالفین تو بر آب است

در این مقوله مورد تحلیل قرار گرفت و نتایج تحقیق نشان داد که بیشتر شعارهای مردم جهرم (  9/28% درصد) در حمایت از رهبری حضرت امام خمینی (ره) بوده است. (جدول شماره 1)  

 تحلیل مقوله سوم: شعارهایی که اهداف کوتاه مدت و بلند مدت انقلاب را نشان می دادند.

   انقلاب‌ها آن گاه تحقق می یابند که اکثریت مردم به وضعیت موجود سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حاکم، اعتراض داشته باشند. اعتراض کنندگان گاهی معتقدند برای اصلاح وضع موجود نیازی به تغییر ریشه ای در ساختارهای سیاسی نیست و می توانند با وارد کردن فشار، رهبران سیاسی را به تن دادن به خواسته هایشان وادار سازند. این گونه فشارها تغییرات سطحی، ایجاد کرده و معمولا منجر به انقلاب به معنای واقعی نخواهد شد و پس از به دست آمدن چنین نتایجی، خاموش خواهند شد اما گاهی بحران مشروعیت مردمی یک رژیم به جایی می رسد که مردم جز به حذفِ آن، به چیز دیگری رضایت نمی دهند. پس از اوج گیری انقلاب اسلامی، رژیم پهلوی می کوشید با تغییر پی در پی روسای دولت، این گونه القا کند که انحرافات موجود در نظام سلطنتی قابل اصلاح است. اما مردم با عبرت گرفتن از حوادث تاریخی چند دهه‌ی گذشته کشورشان مانند: نیمه کاره ماندن نهضت ملی شدن صنعت نفت (جمعی از نویسندگان، 1378: 65) و سطحی بودن اقدامات اصلاحی انقلاب سفید(همان:80) و با رهنمودهایی که از سوی رهبر انقلاب دریافت می­کردند یکی از اهداف اصلی خود را حذف رژیم شاهنشاهی قرار دادند. شعارهای پرحجم و همیشگی مرگ بر شاه بیانگر این هدف اصلی بود. پس از شخص شاه، شاپور بختیار به دلیل آن که می کوشید در آخرین لحظات، نظام سلطنتی را همچنان پابرجا نگه دارد، با شعارهایی از قبیل: بختیار بختیار نوکر بی اختیار،  هدف تیرهای فراوان خشم مردم قرار گرفت.

بنابراین در مقوله‌ی سوم شعارهایی همانند:

• استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی
• جمهوری اسلامی شعار ملت ماست/ رژیم شاهنشاهی نشانِ ذلت ماست

دراین مقوله مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج پژوهش حاکی از آن است که حدود 3/12% درصد از شعارهای انقلابی مردم جهرم در این مقوله قرار داشته­اند. (جدول شماره 1)

تحلیل مقوله چهارم: شعارهایی که عزم راسخ مردم برای ادامه مبارزه نشان می دادند.

برای رسیدن به اهداف بلندمدت، به ویژه ایجاد یک تحول بزرگ اجتماعی، همت بلند و تلاش خستگی ناپذیر، امری کاملا ضروری است. بسیارند کسانی که کار مهمی را آغاز می کنند اما درمیان راه خسته و ناامید از ادامه تلاش باز می ایستند. در جریان انقلاب اسلامی، حامیان رژیم پهلوی می­کوشیدند با بالابردن هزینه‌ی انقلاب و عدم دست‌یابی به اهداف آن از یک سو و با اعمال روش‌های گوناگون مانند: آزادی برخی زندانیان سیاسی، تغییر روسای دولت و امثال آن در عزم راسخ مردم خلل ایجاد کنند. (همان: 96) اما مردم نیز با درک این مساله در شعارهایشان بر تصمیم قاطع خود برای پیگیری انقلاب تا رسیدن به پیروزی تاکید می کردند. این شعارها به نوبه‌ی خود یکی از عوامل پایداری مردم بود. به گونه ای که تحقیق حاضر نیز نشان داد که مردم انقلابی جهرم نیز در شعارهایشان این عزم راسخ را فریاد می کشیدند. به عنوان نمونه شعارهایی از قبیل:

• وای اگر خمینی حکم جهادم دهد/ ارتش دنیا نتواند که جوابم دهد
• می­جنگیم می میریم/ سازش نمی پذیریم

و تحلیل نهایی نشان داد که 3/12% درصد شعارهای انقلاب اسلامی در شهر جهرم، در این مقوله قرار داشته اند. (جدول شماره 1).

تحلیل مقوله پنجم: شعارهایی که ماهیت حکومت پهلوی را نشان می دادند.

در خلال فعالیت های منجر به پیروزی انقلاب اسلامی، مردم در بیان شعارهای انقلابی خود می کوشیدند که به افشای ماهیت رژيم پهلوی بپردازند. مردم در این گونه شعارها هم علت اعتراض شان به رژیم را نشان می دادند و هم سیاست های حکومت مطلوب خویش را بیان می‌کردند. به طوری که یافته های این پژوهش نیز نشان می دهد که مردم جهرم نیز در بیان چنین تفکری از جریان اصلی انقلاب عقب نبوده اند و با شعارهایی مانند:

• مرگ بر این حکومت فاشیستی
• مرگ بر این حکومت یزیدی
• استقلال، آزادی، حکومت اسلامی

 این جریان را همراهی نموده اند و حدود 6/9% درصد از شعارهای آنها در این مقوله قرار داشته اند. (جدول شماره 1).

تحلیل مقوله ششم: شعارهای عاطفی و هیجانی

در همه انقلاب ها عاطفه و هیجان، سهم قابل توجهی دارد. در انقلاب اسلامی ایران نیز این بخش به خوبی نمودار است. بیان عواطف گاهی برای همدری با آسیب دیدگان انقلاب مانند خانواده شهدا و زندانیان سیاسی بود و گاهی برای ترغیب و تشویق دیگران برای پیوستن به صفوف انقلابیون به کار می رفت. بنابراین در این تحقیق شعارهایی مانند:       

• ارتشی هم وطن با خلق هم صدا شو/ به خاطر کشورت از خائنان جدا شو
• مجاهد خون تو پرچم پیکار ما / شهد خون سرخ تو روشنی راه ما

در این مقوله مورد تحلیل قرار گرفت و یافته ها نشان داد که 3/12% درصد از شعارهای انقلاب اسلامی در شهر جهرم در این گروه قرار داشته اند. (جدول شماره 1)

تحلیل مقوله هفتم: شعارهای طنز آمیز

   در ایجاد تحول شخصی و حتی اجتماعی، زبان طنز، نقش مهمی به عهده دارد. گاهی تاثیر و کارایی یک عبارت کوتاه طنز آمیز از یک سخنرانی طولانی بیشتر و عمیق‌تر است. شعارهای طنز آمیز می توانست به خوبی سبب تقویت روحیه مردم و کاهش ترس و خستگی آنان گردد و از آن سو با تحقیر و سرزنش به طرف مقابل اعتبار و توانایی های سیاسی و اجتماعی آنان را خدشه دار کرده  و آنها را زبون و آشفته سازد. بنابراین با توجه به اینکه بافت فرهنگی- اجتماعی شهر جهرم در زمان انقلاب بسیار سنتی و همگون بود بسیاری از شعارها در قالب طنز و زبان محاوره‌ای سروده می­شد به عنوان مثال؛ می توان به این شعارها اشاره کرد:

• ازهاری خیال نکن که هاری/ می بندیمت به گاری مثل شریف امامی
• شاه فراری شده، سوار گاری شده/ گاری که ...

بدین ترتیب نتایج این پژوهش نیز حاکی از آن است که حدود 9/14% درصد شعارها در این مقوله قرار داشته اند (جدول شماره 1) و این بیانگر قدرت بافت فرهنگی و محلی یک جامعه در ترغیب مردم آن، جهت هم صدایی و وحدت برای رسیدن به یک هدف واحد یعنی انقلاب اسلامی بود.

تحلیل مقوله هشتم: شعارهای ترکیبی

برخی از شعارهای مردم جهرم درجریان انقلاب اسلامی ترکیبی از شعارهای محورهای یادشده فوق بوده است. که در پژوهش حاضر درصد اندکی(6/2 درصد) از شعارها دراین محور قرار داشته اند.

مثال:

جدول شماره 1.  مقولات شعارهاي انقلابي

نتیجه

    با بررسی شعارهای انقلاب اسلامی در شهر جهرم، اکنون بهتر می توان درباره‌ی زمینه‌های وقوع انقلاب اسلامی در این شهر، به قضاوت پرداخت. چنان که ملاحظه شد، به ترتیب؛ محتوای شعارها ی انقلابی در شهر جهرم بدین صورت بود: حمایت از رهبری حضرت امام خمینی (ره)، بیان شعارها در قالب طنز، طرح اهداف کوتاه مدت و بلند مدت انقلاب اسلامی، نمایش دادن عزم راسخ مردم برای ادامه مبارزه، شعارهای عاطفی و هیجانی، افشا کردن ماهیت حکومت پهلوی  و اشاره داشتن به بنیان های فکری و عقیدتی نهضت.

   بنابراین می­توان گفت؛ علت اصلی بروز انقلاب، مخالفت رژیم پهلوی با مظاهر اسلامی و درخواست مردم برای اجرای احکام اسلامی بود. مردم حکومت پهلوی را دارای ماهیتی غیر دینی و حتی ضد دینی می دانستند و به همین دلیل برخی وعده ها و نمایش های آنان در انجام شعائر دینی را سطحی و فریبکارانه می شمردند و خواهان سرنگونی رژیم شدند و بدین گونه نارضاریتی دینی آنان به نارضایتی سیاسی منتهی گردید ولی این اعتراض سیاسی کاملاً رنگ و ریشه‌ی فرهنگی داشت؛ به طوری که در این پژوهش شعارهای طنز آمیز که ریشه در فرهنگ و زبان مردم جهرم دارد، درصد قابل توجهی از شعارها را به خود اختصاص داد. بنابراین انقلاب اسلامی ایران را بایستی به عنوان یک انقلاب فرهنگی ارزیابی کرد. کمی شعارهای مربوط به تحولات اقتصادی و معیشتی، همان طوری که این بررسی نیز نشان داد، خود دلیلی دیگر بر این مدعاست.

فهرست منابع

1- ازکیا، مصطفی (1382)، روشهای کاربردی تحقیق، تهران: انتشارات کیهان.

2- جمعی از نویسندگان(1378)، انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن، قم: نهاد نمایندگی.

3- حبیب الله، طاهری(1375)، انقلاب و ریشه ها، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

4- رفیع پور، فرامرز (1384)، تکنیک های خاص تحقیق، تهران: انتشارات سهامی.

5- مدنی، جلال الدین (1361)، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم: انتشارات انقلاب اسلامی.