جغرافیای اقتصادی و کشاورزی جهرم

فعالیت و پشتکار مردم جهرم باعث آن گردیده که امروزه این شهرستان در بین شهرستان های فارس از لحاظ اقتصادی رتبه ی اول را احراز نماید. چه اگر به تنهائی میزان محصول مرکبات و خرمای سالیانه آن را در نظر گرفته و آن را با صادرات شهرستان های دیگر فارس مقایسه کنیم به میزان فعالیت اقتصادی و کشاورزی اهالی این شهرستان پی خواهیم برد.

مضافاً با این که در این سرزمین به علت عدم وجوه آب روان، آن گشایشی که در امور زراعی سایر نقاط فارس موجود است وجود نداشته و تنها پشتکار و زحمتکشی مردمان این سرزمین بوده که باعث فراهم آوردن این همه فرآورده های کشاورزی، آن هم با آب چاه گردیده است.

امروزه در تمام نقاط ایران خرما و لیموی جهرم زبانزد خاص و عام بوده و با وجود آن که تبلیغاتی درباره ی آن نمی شود، شهرت فراوانی دارد. باید دانست که محصولات فوق الذکر نه تنها از لحاظ مرغوبیت مشهور است بلکه بخصوص از لحاظ کمیت قابل امعان نظر بود و آن چه باعث اعجاب دیگران است اینست که مرکز تولید این همه فرآورده ها، شهری است که فاقد آب روان و قنات می باشد.

مشکل آبیاری

مسئله ی آبیاری یکی از مسائل مهمی است که از نظر زراعی در هر نقطه واجد اهمیت می باشد. متأسفانه در شهر جهرم به علت وضع زمین های آن حفر قانت امکان نداشته و از قدیم الایام تنها طریقه تهیه آب، حفر چاه بوده است و کشیدن آب به کمک گاو بوده است.

در خود شهر و نزدیکی آن وجود ندارد. لذا از قدیم الایام، آب شهر و نخلستان های اطراف آن منحصراً از گاو چاه ها تأمین می شده بطوری که تعداد کلیه گاوچاه های داخله شهر تا این تاریخ بالغ بر 733 عدد گردیده است. در عین حال اگر امکان حفر قنات در داخله شهر موجود نبوده است، خوشبختانه از آب های زیرزمین این منطقه، با حفر قنواتی که تقریباً بطور عموم از دامنه ی البرز (جنوب شهر) سرچشمه گرفته و در حدود شش کیلومتری شمالی شهر مظهر آنهاست، استفاده می شود.

وضع آبیاری در گذشته

همان طور که فوقاً اشاره شد در داخله شهر به هیچ وجه آب جاری وجود ندارد و این جنگل انبوه نخل و مرکبات با آب چاه و با کمک گاو و انسان احداث شده است.

از مدت ها قبل اشخاص روشنفکری که به سایر نقاط کشور و خارجه مسافرت هائی نموده بودند، به فکر تغییر این روش آبیاری قرون وسطائی بودند، از جمله مرحوم علی اکبر شاهنده که مدت ها مقیم بمبئی بوده علاوه بر اختراع تلمبه مخصوصی که با گاو حرکت می کرد در سال 1295 شمسی یک دستگاه موتورپمپ با خود به جهرم آورد و با مشقت زیادی نصب نمود. تلمه بی مزبور به علت نبود مکانسین در محل، و شاید هم هزینه های مقدماتی گزافی که داشت (و برای وی میسر نبود) نتوانست آن طور که باید جلب توجه عموم، برای تغییر دادن روش آبیاری بنماید.

چند سال بعد برادران خواجه پور جهرمی که مدت ها مقیم آبادان بوده و خواه ناخواه به فوائد نصب تلمبه آشنا بودند دو دستگاه موتور پمپ کوچک که اتفاقاً بسیار مستعمل بود برای آزمایش به جهرم آوردند. از حسن تصادف چون تلمبه های مزبور از لحاظ سوخت کم مصرف، و به علت کوچکی و کمی قدرت آن، آب چاه نیز تقلیل نمی یافت کاملاً مورد پسند زارعین قرار گرفت، و همین آزمایش کوچک باعث آن گردید که مردم به محاسن روش جدید آبیاری آشنا شده و در صدد تغییر رویه و نصب تلمبه برآیند. بالنتیجه صاحبان باغستان های بزرگ برای فرار از هزینه ی کمرشکن و زحمات طاقت فرسای آبکشی به طریق قدیمی، تند تند اقدام به خرید تلمبه های مختلف نمودند. آشنا نبودن خریداران به نوع و اندازه ی تلمبه ها، و نبودن مکانسین قابل و مطلع و وسائل تعمیر در محل، جمعاً اشکالاتی را به وجود آورد که دوباره عده ای از طریقه جدید صرفنظر نموده روش قدیم را تعقیب نمودند. ولی روی هم رفته این تحولات باعث آن شد که مردم بیش و کم به مزایای تلمبه آشنا شده و سعی نمایند که با مطالعات بیشتری اقدام به نصب آن کنند.

گردش پول

جهرم اصولاَ شهری است «کشاورزی- تجاری» یعنی معاملات آن در درجه ی اول بر روی فرآورده های کشاورزی است، بالطبع جریان پولی آن در بازار و تغییرات میزان سپرده ها در بانک ها، به وضع کشاورزی بستگی دارد. از طرفی وضع محصول در این منطقه کم آب، تابع نزولات آسمانی و اوضاع جوی است. لذا با تکیه به این دو عامل مؤثر، می توان وضع مالی مردم را در چند ساله اخیر در دو مرحله خلاصه کرد:

مرحله ی اول- با توجه به خساراتی که در نتیجه ی سرمای شدید سال های 43-44 متوجه باغداران شد، می توان گفت تا سال 48 تقریباً وضع مالی کشاورزان به علت عدم درآمد و احتیاجات مالی مفرط برای ترمیم درختان آفت دیده، چندان رضایت بخش نبوده است یعنی میزان بهره در بازار سیاه به 24% تا 30% رسیده بود و همین امر یکی از علل توسعه شعب بانک های مختلف کشور در این شهرستان بوده است. به خصوص که همه ی بانک ها از صحت عمل و درستکاری اهالی، اطمینان کافی پیدا کرده بودند.

مرحله ی دوم- را تقریباً می توان از سال 49 به بعد دانست که بهره برداری مجدد از درختان آفت دیده، به تدریج شروع شده است. بنا بر این از آن موقع درآمدهای حاصله در درجه ی اول صرف استهلاک وام های دریافتی شده و اگر احیاناً باغدارانی بوده اند که مقروض نبوده و اضافه درآمدی هم داشته اند، وجوه خود را در شیراز و تهران به مصرف خرید زمین و یا خانه رسانیده اند. تا هم از ترقی کردن بهای املاک مذکور استفاده کرده باشند و هم اگر بخواهند فرزندان خود را برای تحصیل به این شهرستان ها بفرستند از نظر خانه در رفاه باشند.

بنابراین علت عدم و یا کمبود سپرده های راکد اشخاص در بانک های جهرم، عوامل فوق بوده است. و اگر شرکت های تجاری و صنعتی نتوانسته است در این شهر رخنه کند علاوه بر علل اجتماعی، موضوع فقدان پول راکد در میان بوده است.

نکته قابل ذکر دیگر اینست که: چون محصولات عمده کشاورزی جهرم (خرما- مرکبات) تقریباً از آبان ماه به بازار می آید جریان پول و عملیات بانکی در سه ماهه آبان و آذر و دی بیش از سایر مواقع سال است.

اخیراً در نتیجه بالا رفتن نسبی سطح درآمدها، فعالیت های ساختمانی که تاکنون به هیچ وجه در این شهر چشمگیر نبوده، بیش و کم دیده می شود و در نتیجه بهای زمین های جنوبی و شرقی شهر رو به افزایش گذاشته است.

محصولات جهرم

همان طور که گفته شد بزرگ ترین منبع درآمد جهرم، که دو قلم درشت از صادرات این شهرستان را تشکیل می دهند خرما و مرکبات است.

1- خرما- در جهرم انواع نخل ها وجود دارد که معروف ترین آن ها عبارتند از تورز Tovarz هلیله ای- گچ خوار- پنجه عروسی- گیونی Givuni- خاصوئی- خشخاشو- زرد- هنائی- حاج قنبری- خشخوار xacxâr و غیره که همه را به نام «خرمالی الوان» می نامند ولی تعداد آن ها بسیار کم است. معروف ترین آن ها خرمای معروف شاهانی است که از لحاظ مرغوبی جنس از بهترین انواع خرماها بوده و از قدیم شهرت جهانی داشته است.

تعداد نخلیات جهرم و مقدار محصول آن

متأسفانه آمار صحیحی از تعداد نخل های داخلی جهرم در دست نیست ولی طبق برآورد «داوسن» کارشناس وزارت کشاورزی در حدود 353 هزار عدد حدس زده می شود. صدی بیست از این تعداد، در چند ساله اخیر یعنی بعد از تأسیس کارخانه ی برق و تغییر روش آبیاری، غرس شده اند. مقدار متوسط محصول سالانه قریب 5295 تن می باشد که پس از جزئی مصرف داخلی بقیه به نقاط دیگر حمل می شود. ضمناً این موضوع قابل ذکر است که چون تعداد کل نخلیات ایران، بیست میلیون و نیم برآورد شده و 353 هزار اصله آن در جهرم روئیده، می توان گفت که  کل نخلیات ایران در جهرم می باشد.

متأسفانه طرز بسته بندی فعلی بسیار نامطلوب و با همان روش قدیمی است و اگر نسبت به این موضوع اقدام شایسته ای به عمل آید مسلماً خرمای جهرم یکی از اقلام مهم صادراتی کشور را تشکیل خواهد داد.

درخت نخل و طرز پرورش آن

نخل یا فسیله و یا درخت خرما و یا به اصطلاح محلی «ترُک» Tarok از جمله
درخت هائی است که در اصطلاح نبات شناسی، به نام درخت های دوپایه خوانده می شود. در این نباتات، درخت نر و ماده از هم جدا بوده و بایستی به وسائل مصنوعی، عمل لقاح در آن ها انجام گیرد. تولید مثل نخل بدین ترتیب انجام می گیرد:

بدواً پاجوش هائی که در اطراف ریشه درخت اصلی در سنین جوانی می روید، بیرون آورده، در محل جداگانه ی نشا می کنند. بعد از دو سال آن ها را به فاصله ی ده متر از یکدیگر، در زمین مرغوبی می نشانند.

درختی که بدین طریق کاشته شده، در صورتی که زمین آن مناسب بوده و مرتباً آبیاری شود (در سال های اول تقریباً هر پنج روز و بعداً هر پانزده روز یک مرتبه) در حدود شانزده سالگی شروع به ثمر دادن می نماید. هر سال یک ردیف از برگ های خارجی خشک شده و بدین ترتیب بر طول درخت افزوده می گردد. تنه ی نخل به شکل استوانه است که در منتهی الیه آن انبوهی از برگ قرار دارد طول درخت اغلب به یست متر می رسد و مقدار محصول هر درخت به طور متوسط در حدود یکصد و پنجاه کیلو و گاهی در بعضی درخت ها به ندرت بالغ بر سیصد کیلو می شود. تقریباً از سن شانزده سالگی، در حوالی بهار خوشه های خرما و یا به اصطلاح محلی پنگ ها pang حلقه وار از لابلای شاخه ها سر بیرون می آورند. خوشه ها ابتدا در غلاف محکم و معطری که در محل به نام تارونه (همان طلعانه است که عرق آن بسیار مشهور و مقوی است) خوانده می شود جای دارد که پس از نمو کامل، به طور طبیعی و یا مصنوعی شکافی برداشته خوشه ها نمایان می شود. با نمایان شدن خوشه های درخت ماده، بایستی قطعه ی کوچکی از خوشه ی نر در میان آن ها قرار داده و بدین قسم مصنوعاً عمل لقاح را انجام داد. پس از خاتمه ی این عملیات، در نیمه ی آبان یعنی پس از گذشتن هشت ماه خرما به دست می آید.

خرما اگرچه از لحاظ ویتامین B , D , C کمپلکس و کاروتن ضعیف است. اما خاکستر آن دارای صدی پنجاه پتاسیم و صدی هشت فسفر و صدی پنج کلسیم است.

از طرفی وزن خرما قابل تبدیل به شکر است و شکر آن بیش از شکر چغندر قابل هضم است و قیمت آن معادل  قیمت شکر چغندر تمام می شود.

درخت نخل را می توان از مفید ترین نباتات زمین محسوب نمود. زیرا تمام اجزاء آن جزء به جزء مورد استفاده قرار می گیرد و کوچک ترین چیزی از آن بلااستفاده نمی ماند.

این درخت عجیب از بعضی جهات شباهت تام به بدن انسان دارد (در 16 سالگی ثمر می دهد، 120 سال عمر می کند، اگر گلوله ای به سر نخل بخورد می خشکد و حال آن که اگر به تنه آن اصابت کند صدمه ی چندانی نمی بیند) و روی همین تشابهات، این گفتار در افواه شایع شده که «خداوند نخل را در بدو خلقت از نخاله ی آدمی آفریده است» از طرفی با آن که طول این درخت گاهی به بیست متر می رسد، و در موقع طوفان و وزیدن بادهای سخت، این طول قامت، بایستی قاعدتاً خطراتی در بر داشته باشد، معهذا به ندرت دیده شده که درخت مزبور قطع و ریشه کن شود (مگر در نخل های بسیار پیر) علت این امر وجود الیاف عمودی تنه و ریشه ی آن است که چنین وزنی را با وجود وزیدن بادهای سهمگین تحمل کرده و بین مردم محل این عقیده را رایج کرده که «نخل درخت بی آزاری است». اکنون که شمه ی از طرز پرورش این درخت گفته شد، جای آنست که پشت کار و صبر و حوصله و قناعت مردمی که شانزده سال برای پرورش چنین درختی متحمل زحمت می شوند بستائیم و آن ها را فعال ترین مردم فارس و حتی ایران بشماریم.

نشاندن نخل در جهرم از چه زمانی معمول شده؟

با مطالعه ی کتب جغرافی نویسان قدیم چنین استنباط می شود که نخل از درخت های بومی جهرم نبوده و بعدها از گرمسیرات مجاور (محتملاً از داراب، چون در تمام کتب قدیم ضمن محصولات فارس از خرمای داراب نام برده شده و با در نظر گرفتن آن که جهرم یکی از شهرستان های مجاور داراب بوده و از لحاظ تشکیلات اداری نیز مدتی ضمیمه آنجا بوده است، بعید به نظر نمی رسد که درخت خرما، از آن جا به جهرم آورده باشند) به این جا آورده و کشت آن معمول گردیده است. زیرا هیچ کدام از مؤلفین قدیم تا قرن هشتم نامی از خرمای جهرم نبرده و به طوری که از نوشته ی آنان بر می آید، گویا تا آن تاریخ محصولات جهرم منحصر به فرآورده های صنعتی بوده که شهرت بسزائی داشته و به سایر نقاط داخل و خارج ایران حمل می شده است و برای نمونه عین نوشته ی جغرافیا نویسان قدیم را با ترجمه آن ها و با رعایت تاریخ تألیف، ذیلاً درج می کنیم.

1- مؤلف حدود العالم من المشرق الی المغرب- در این کتاب که در سال 372 هجری قمری تألیف شده می نویسد:

«جهرم شهری است خرم و از وی زیلو و مصلی نمازی نیکو خیزد».

2- اصطخری در مسالک الممالک در اواسط قرن چهارم می نویسد: «فان الذی بجهرم اجودو اکثر منه، ویر تفع من جهرم، ثیاب الوشی المرتفع و البسط و النخاخ و المصلیات و الزلالی المعروفه بالجهرمی.»

در جهرم پارچه های پرنقش و نگار عالی و فرش و گلیم و قالیچه نمازی و زیلوهای معروف به «جهرمی» تهیه می شود.

3- ابن حوقل در کتاب مسالک و الممالک «نیمه ی دوم قرن چهارم» می نویسد:

«جهرم ... و الیها ینسب الجهرمی من البسط المعموله بها و بها غیر طراز للتجار، فکالذی بجهرم و غیرها. و یرتفع من جهرم من الثیاب الوشی الرفیع. فاما البسط و النخاخ و المصلیات و الزلالی المعروفه بجمیع الارض بالجهرمی، فلا نظیر لها».

ترجمه: جهرم ... و فرش هائی منسوب به آن است که به نام جهرمی خوانده می شود و پارچه های منقش که مخصوص تجار است (و محصولات جهرم عبارت است از) پارچه های ابریشمی عالی و فرش و گلیم و قالیچه نمازی و زیلوهائی که در تمام نقاط زمین به نام «جهرمی» خوانده می شود و بی نظیر است.

4- همچنین که مقدسی در احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم اشاره به صنعتی بودن جهرم دارد.

5- ابن بلخی در فارسنامه خود اشاره به صنعتی بودن جهرم دارد.

6- یاقوت حموی در معجم البلدان.

7- حمداله مستوفی در نزهه القلوب.

همگی یک صدا اذعان به شهرت محصولات صنعتی جهرم در دنیا دارند.

به طور خلاصه، با ذکر مطالب فوق، همان طور که در بالا اشاره شد، تا نیمه ی دوم قرن هشتم کشت خرما در جهرم معمول نبوده و در فاصله ی 750 تا 1000 هجری معمول گردیده است: خوشبختانه به علت استعداد آب و زمین. غرس این درخت شیوع یافته و باعث آن شده که نام جهرم با نام خرمای شاهانی در سراسر ایران مشهور گردد. ضمناً همان طور که در صفحه ی 58 گفته شد، آن چه از نوشته های شاردن بر می آید، تا قرن 11، در عین حال که، شهر کم کم جنبه ی کشاورزی به خود می گرفته، هنوز کارگاه های صنعتی آن کار می کرده و محصولاتی که در جهان آن روز شهرت بسزائی داشته از قبیل: شب کلاه جهرمی، نمد جهرمی، زیلوی جهرمی، عبای جهرمی، در سراسر کشور به مصرف فروش
می رسیده است و با توسعه ی نخلستان ها، به عمر این کارگاه ها و محصولات خاتمه داده شده است. برای آن که به اهمیت و شهرت زیلوی جهرمی در گذشته، پی برده شود ذیلاً توجه خوانندگان به مطالب زیر معطوف می دارد.

جهرمیه یا زیلوی جهرمی

به استناد نوشته جغرافیانویسان قرون گذشته که قسمتی از آن ها عیناً نقل گردید، در جهرم فرش و یا زیلوی بسیار نفیسی می بافته اند که به نام «جهرمیه» خوانده می شده و گویا به تمام نقاط داخل و خارج کشور ایران حمل می گردیده است.

متأسفانه از نوع و طرز بافت آن امروزه اطلاعی در دست نداریم ولی از قرائن چنین بر می آید که مرغوبیت آن حتی در خارج از کشور زبانزد خاص و عام بوده است.

بطوری که شعرای عرب نیز گاهی در اشعار خود از آن نام برده اند از آن جمه رؤبه
بن العجاج که می گوید:

ترجمه

«به مرد زن پرستی که هموراه دوستش با وی بود گفتم آیا» «می شناسی خیمه گاهی که آثارش دگرگون شده، و آبادی های آن از میان» «رفته و پیشینه اش به درازا کشیده»

«آیا می شناسی سرزمینی که راه هایش پرگرد و غبار و کتان و» «فرش های جهرمی آن بی مشتری و خریدار است، (مقصود سراب است)»

«آیا می شناسی آن سرزمینی که سراب با آبی روشن تل های» «آن را می پیماید، و چون ماهی از آن چه فرو می برد سیراب نمی شود» «و تشنه به سر می برد و حال آن که دهانش در دریاست؟»

«آری چنین صحرائی را تعمداً پیمودم و بسوی ابن مجد» « (مقصود منصور دوانقی و یا سفاح است) که آبرویش پابرجاست رفتم»

با در نظر گرفتن عظمت مقام علمی رؤبه که مسلماً از شعرای زبردست عرب بوده، و تاریخ وفات وی که در نیمه ی اول قرن دوم هجری است، معلوم می شود که جهرمیه از چه تاریخ، و تا چه پایه در دنیای اسلامی آن روز اشتهار داشته است. و اگر موضوع حمل و نقل و اشکال عدم ارتباطات قدیم بر آن بیفزائیم، باید اذعان کرد که برای اشتهار کالائی در آن دوره، از جهرم تا بصره سالیان درازی وقت لازم است و از این رو احتمال می رود بافت و تهیه جهرمی یه از دوران های بسیار قدیم یعنی حتی قبل از حمله ی اعراب در این شهر معمول بوده است.

و این متاع باعث آن گردیده که نام جهرم را با خود به نقاط دیگر جهان ببرد.

مرکبات - مرکبات معروف ترین و پراهمیت ترین محصول جهرم بوده و مخصوصاً در سال های اخیر که وسائط نقلیه توسعه یافته و جاده ها آسفالت شده، همه ساله مقدار معتنابهی به سایر شهرستان ها و به خصوص تهران حمل می شود.

مرکبات جهرم در درجه ی اول لیمو و بعد به ترتیب لیموشیرین و پرتقال می باشد و به علاوه همه ساله نیز منقداری آب لیمو به سایر نقاط فرستاده می شود که متأسفانه به علت تقلب هائی که در آن می شود اطمینان مردم از آن سلب گردیده و بالنتیجه بیشتر مشتریان را طالب خود لیمو کرده است. مقدار محصول لیموی سالانه شهر نامعلوم و تقریباً در حدوده هزار تن می باشد. در چند سال قبل مرحوم شاهنده پودر لیمو نیز تهیه کرد ولی چون مقدار آن بسیار جزئی بود چندان رسوخی نیافت.

متأسفانه این درخت پر ثمر که ممکن است سالیانه تا دویست کیلو میوه دهد در مقابل سرماهای ناگهانی چندان مقاومتی نداشته و یکباره خشک می شود.

در سال های اخیر، به علت توسعه ی امر آبیاری کشت درختان پرتقال و نارنگی بیش از پیش متداول شده است. همچنین سایر مرکبات از قبیل لیموشیرین و مخصوصاً ترنج به مقدار فراوانی به دست می آید که اکثراً به نقاط دیگر حمل می شود. میزان کل مرکبات صادراتی در سال های اخیر قریب شصت هزار تن بوده است.

پنبه - پنبه محصول بخش کردیان بوده و مقدار سالیانه آن در حدود شصت تن است.

روغن حیوانی- روغنی که از بخش کوهک تهیه می شود به علت چراگاه و وجود علف های معطره ی که در ناحیه ی کوهستانی این بخش وجود دارد، بسیار مرغوب و خوش طعم بوده و از بهترین روغن ها به شمار می رود. محصول آن در سال های
پر بارندگی در حدود 80 تن است.

غلات- در تمام نقاط این شهرستان به خصوص در بخش کردیان به عمل می آید. روی روی هم رفته کفاف مصرف داخلی را نداده و تقریباً، فقط احتیاجات چهار ماه از سال این شهرستان، از محصول داخلی تأمین می شود و کسری بقیه، از شهرستان های فسا و داراب و بخش قیروکارزین فراهم می گردد.

تنباکو- در حومه ی شهر و مخصوصاً از فرآورده های بخش هکان است که از لحاظ مرغوبیت در سراسر ایران مشهور است. کلیه ی محصول تنباکوی جهرم توسط دولت از کشاورزان خریداری می شود و مقدار آن قریب نهصد تن می باشد.

برنج- گرچه محصول عمده ی برنج شهرستان از بخش خفر و سیمکان بدست می آید ولی محصول هکان از لحاظ مرغوبی جنس بر سایر نقاط ایران رجحان دارد. مقدار محصول برنج سالیانه این شهرستان قریب چهارصد تن می باشد.

روده- پشم- پوست- این کالاها یکی از اقلام درشت صادراتی این شهرستان تشکیل داده و سالیانه موازی دویست هزار جفت پوست بره و مقدار معتنابهی روده و پشم به خارج حمل می شود.

قالی- قالی های این منطقه عموماً ریشه پشمی بوده و سالی در حدود پنج هزار طاقه به خارج حمل می شود. 

تره بار- چون به علت آب و هوای مخصوص این منطقه، تره بار زودتر از سایر شهرستان ها بدست می آید. لذا هر ساله در حدود سیصد تن تره بار از قبیل بادنجان، خیار، کدو، گوجه فرنگی، کلم و غیره به سایر شهرستان ها بخصوص شیراز حمل می شود.

محصولات معدنی

سنگ سفید- در دامنه ی جنوبی البرز معدن سنگی وجود دارد که در نوع خود ممتاز و از نظر ساختمانی بسیار مفید است. سنگ های این معدن از جنس سنگ های آهکی سفید بوده و از محلی که امروزه به نام «سنگ اشکن» خوانده می شود استخراج می شود. قطر
طبقه ای از کوه که حاوی این نوع سنگ است تقریباً سه متر می باشد و از خصوصیات آن اینست که با اره معمولی می توان سنگ هائی حتی به قطر 2 سانتی متر و به طول 120 و عرض 90 سانتی متر (میدان عمل اره های معمولی) برید و به مصرف نمای عمارت رسانید. از خصوصیت دیگر این سنگ ها آنست که تا آب به آن نرسیده سست بوده و می توان آن را با اره برید ولی با اخذ رطوبت و آب، کم کم قشر سختی بر روی آن بسته شده و همین قشر مانند زنگ بعضی فلزات، قسمت داخلی را حفظ می کند. از خواص دیگر این
سنگ ها، رنگ پذیری آنهاست و به آسانی می توان آن را به رنگ دلخواه در آورد.

این معدن امروزه به صورت غار بسیار بزرگ با انشعابات زیادی درآمده و برای جلوگیری از فرو ریختن طبقات فوقانی، در فاصله های مشخص ستون هایی رها کرده اند.

رواج فرآورده های سیمانی و موزائیکی تقریباً مصرف این سنگ را کم کرده و به تدریج آن را از دایره عمل خارج می نماید.

نمک تبرزد- این نوع نمک، که به صورت قطعات بلور بزرگی است، از 12 کیلومتری غربی بخش هکان و از نقطه ی دیگری موسوم به «شاه علمدار» که در 54 کیلومتری مشرق جهرم است استخراج می نمایند.

اخیراً توسط برادران صادقی، روزانه مقدار قابل ملاحظه ی نمک استخراج شده که پس از آسیا و بسته بندی کردن بصور مختلف، به نام نمک بلور جهرم، به سایر نقاط کشور حمل می شود.

خوشبختانه مرغوی جنس از یک طرف، و فعالیت صاحبان کارخانه از طرف دیگر، باعث شده که با اقداماتی که در شرف انجام است، ممکن است در آینده مقداری از این کالا به ژاپن صادر شود.

گل سرشور- معدن این گل در یرگ و مانیان یعنی در 32 کیلومتری مغرب جهرم است و سالیانه در حدود دو هزار و چهارصد تن استخراج می شود. قسمتی از آن به مصرف داخلی و بقیه به سایر شهرستان ها، مخصوصاً آبادان حمل می شود. این گل با گلاب خمیر کرده به مصرف شستن موی سر می رسد. از خواص آن اینست که چربی و شوره ی سر را مرتفع کرده و مو را نرم می کند.

شعر معروف سعدی «گلی خوشبوی در حمام روزی...» اشاره به همین گل است.

ذغال سنگ- ذغال سنگ در نزدیکی پل آبادان در سی کیلومتری جنوب جهرم وجود داشته ولی فعلاً استخراج نمی شود.