«2» مسئولیت در اصول شهروندی

نویسنده حمیدنجفیان

مسؤلیت و مسؤلیت پذیری یعنی پاسخ گویی نسبت به گفتار و رفتار .

به مسؤلیت و مسؤلیت پذیری از چند منظر می توان نگریست

ü     الف- مسؤلیت در برابر خدا

ü     ب- مسئولیت در برابر خود:

ü     ج- مسئولیت در برابر خلق ( خانواده ، اجتماع )

*مسؤلیت در برابر خدا: انسان حقیقتاً در برابر خداوند، پاسخگو است باید توجّه داشت که خداوند انسان را نسبت به برخی چیزها مسئول کرده است و آن را در راستای مسئولیت در قبال خود قرار داده است.

* مسئولیت در برابر خود: انسان در مقابل خود مسئول دو چیز است؛ اوّلاً مسئول حفظ و نگهداری سرمایه هایی که به او داده شده است که آن ها را تضییع نکند. ثانیاً مسئول بهره برداری و حداکثر استفاده از نعمت هایی که به او داده شده است. مسئولیت هایی که انسان در برابر خویش دارد به مسئولیت در برابر نفس، عقل، امور فطری، غرایز و شهوات و اعضاء و جوارح، تقسیم می شود. انسان در برابر نفس خویش مسئول است که آن را در راه اطاعت خداوند بکار گیرد.

*مسئولیت در برابر خلق: خلق کیانند .

**خانواده: ازدواج، مبادرت به یک خدمت مقدّس و تحمّل یک مسئولیت است. در این بنیاد مقدّس، هر یک از زن و مرد و همچنین فرزندان و پدر و مادر، به طور متقابل، حقوقی بر یکدیگر دارند که این حقوق، مسئولیت هایی را برای طرف مقابل بوجود می آورد.

**مسئولیت در برابر اجتماع: انسان موجودی اجتماعی است و در طول زندگی، ناگزیر از معاشرت با دیگران می باشد؛ در همین راستا دین مبین اسلام، وظایفی را برای افـراد، نسبت به یکـدیگر، تعیین کرده است که همان مسئولیت های اجتماعی می باشد و به دو مرحله اندیشه و عمل تقسیم می شود. از دیدگاه اسلام، روابط اجتماعی انسان در مرحله اندیشه بر مبنای خیر خواهی، محبّت، مودّت و حسن ظنّ می باشد؛ یعنی انسان باید صفحه اندیشه و نیت خود را نسبت به برادران و خواهران خود، نیکو سازد. دین مقدّس اسلام در مرحله عمل، برای تنظیم روابط اجتماعی انسان ها، آداب و وظایفی قرار داده است ک برخی از آن ها عبارتند از:

**امر به معروف و نهی از منکر: همان طور که فرد، بر اثر تمرّد در برابر عادات و رسوم جامعه، مسئول است، جامعه نیز بخاطر سکوت در مقابل شرّ و چشم پوشی از فساد، در مقابل فرد، مسئول خواهد بود. در اهمیت امر به معروف و نهی از منکر، همین بس که حفظ دین در همه ابعادش به اجرای آن بستگی دارد و سعادت دنیا و آخرت در گرو عـمل به این دو فریـضه الهـی مـی باشد.                  

**حضور در مجامع عمومی: اسلام، آئینی بشر دوست و اجتماعی است؛ اغلب فروع دین و دستورات اسلام از قبیل خمس، زکات، جهاد، حجّ و... جنبه اجتماعی دارند. لذا در می یابیم که تفکر و ایده انزوا طلبی و گوشه گیری از مجامع مردمی و اکتفاء به پاره ای از عبادات، نوعی عافیت طلبی و به معنای شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت های اجتماعی اسلام است و هرگز مورد پسند و پذیرش خداوند متعال و اولیای بزرگوار دین نمی باشد.

**احترام به حقوق دیگران: یکی دیگر از وظایف و مسئولیت های اجتماعی، احترام به حقوق دیگران می باشد. لذا اگر کسی جان و مال و ناموس دیگری را مورد تجاوز قرار دهد علاوه بر این که در مقابل خداوند، مسئول است؛ مطابق قوانین اجتماعی، مجازات خواهد شد؛ چرا که اگر در جامعه انسانی، امنیت وجود نداشته باشد؛ هرج و مرج و بـی قانـونی، همـه جـا را فرا مـی گیـرد .              

**مسئولیت در برابر جهل ها و بی خبری ها:

یکی از مهم ترین مسئولیت های اجتماعی، قیام بر علیه جهل و بی خبری است، چرا که اجتماع همانند پیکر واحدی است که جهل و بی خبری عدّه ای از افراد آن، تأثیر مخرّبی بر کلّ جامعه خواهد گذاشت. لذا وظیفه افراد عالم و آگاه جامعه این است که دیگران را از جهل و بی خبری نجات دهند و از بذل علم خود به افراد شایسته بخل نورزند.

**مسئولیت در برابر فقر ها و گرسنگی ها: یکی دیگر از مسئولیت های اجتماعی این است که افراد، از حال یکدیگر باخبر باشند و به یکدیگر کمک کنند. در جامعه اسلامی، نباید فقر و اختلاف طبقاتی وجود داشته باشد به همین دلیل در نظام اقتصادی اسلام علاوه بر این که مالکیت خصوصی افراد محترم شمرده شده است؛ اما برای محدود کردن آن، قوانینی مانند خمس، زکات، انفاق، و... در نظر گرفته شده است که منجر  به توزیع عادلانه ثروت و جلوگیری از انباشت آن در دست عدّه ای خاص می شود. لذا همگی ما مسئولیم تا با بهره گیری از تعالیم وحی، این معضل اجتماعی را ریشه کن سازیم.           

** وفاء به عهد و پیمان: وفاء به پیمان یکی از مسئولیت های مهمّ اجتماعی است؛ چرا که بدون آن هیچ گونه همکاری اجتماعی میسّر نیست و پیمان شکنی سبب سلب اعتماد عمومی شده و موجب پراکندگی اجزاء جامعه از هم خواهد شد؛ که این امر، ضررهای جبران ناپذیری بر پیکره اجتماع وارد می آورد .

آیـات

*آیا انسان مسئول است

«وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلا قَلِيلا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ .سوره بقره آیه 83

و (به یاد آورید) زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید؛ و به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید؛ و به مردم نیک بگویید؛ نماز را برپا دارید؛ و زکات بدهید. سپس (با این که پیمان بسته بودید) همه شما – جز عده کمی- سرپیچی کردید؛ و (از وفای به پیمان خود) روی گردان شدید.»

*مسئولیت اجتماعی

«وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ.

مردان و زنان با ایمان، ولی (و یار و یاور) یگدیگرند؛ امر به معروف، و نهی از منکر می کنند؛ نماز را برپا می دارند؛ و زکات را می پردازند؛ و خدا و رسولش را اطاعت می کنند؛ بزودی خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار می دهد؛ خداوند توانا و حکیم است!»

روایـات

*مسئولیت انسان

قال علی (ع) «اتقوالله فی عباده و بلاده فانکم مسئولون حتی عن البقاع و البهائم اطیعوا الله و لا تعصوه؛

امام علی (ع): از خدا بترسید درباره بندگان و سرزمین هایش؛ زیرا شما حتی نسبت به سرزمین ها و چارپایان نیز باید پاسخگو باشید. از خدا اطاعت کنید و نافرمانی او نکنید.»

*مسئولیت اعضا و جوارح بدن

«قال رجل للصادق (ع): ان لی جیرانا و لهم جوار یتغنین و یضربن بالعود، فربما دخلت المخرج فاطیل الجلوس استماعا منی لهن؟... فقال له الصادق (ع): لا تفعل! فقال: والله ما هو شیء آتیه برجلی انما هو سماع اسمعه باذنی فقال له الصادق (ع) تالله انت! اما سمعت الله عزوجل یقول: (ان السمع و البصر و الفواد کل اولئک کان عنه مسئولا)؟!؛

 مردی به امام صادق (ع) عرض کرد: همسایگانی دارم که کنیزکانشان آواز می خوانند و عود می نوازند و من گاهی اوقات به دستشویی می روم و برای گوش دادن به ساز و آواز آن ها نشستنم را طول می دهم... حضرت فرمود: سوگند به خدا تو هم؟!! مگر نشنیده ای که خداوند سبحان می فرماید: همانا از گوش و چشم و دل، همگی، بازخواست می شود.»

ü     *همه انسان ها در برابر هم مسئولند

«قال رسول الله (ص): الا کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته فالامیر علی الناس راع و هو مسئول عن رعیته و الرجل راع علی اهل بیته و هو مسئول عنهم، فالمراه راعیه علی اهل بیت بعلها و ولده و هی مسئوله عنهم. الا فکلکم راع و کلکم مسئول عنه رعیته؛

آگاه باشید که همه شما تاحدودی فرمانروا و نگهبان هستید و در مورد فرمانبرداران خویش مواخذ و مسئولید، زمامداران کشور فرمانروایان جامعه هستند و در برابر آن مسئول، مرد که رئیس خانواده است فرمانروای زن و فرزندان خویش است و در برابر آنان مسئول است، زن بر کودکان خود فرمانروا و حاکم است و در برابر آنان مسئولیت دارد. آگاه باشید همه شما فرمانروا و نگهبان هستید و همه شما در مورد فرمانبرداران خویش مواخذ و مسئولید.»

نکات

* مسئولیت عالم، بیشتر از جاهل است.

* مسئولیت انسان، وابسته به اراده و انتخاب اوست، خداوند لغزش هایی را که در شرایط غیرعادی از انسان صادر شود، می بخشد.

* مسئولیت، حق آور است. هرکسی وظیفه ای بر دوش گرفت، حقی نیز پیدا می کند. مثلا والدین در مورد فرزند وظیفه ای دارند و لذا حقی هم بر فرزند دارند.

* در پیشگاه خداوند مسئولیت عمل هرکس، بر عهده خود اوست. «لا تزر وازره وزر اخری»

* در فرهنگ قرآن، امانت مفهوم وسیعی دارد و تمام شئون زندگی سیاسی، اجتماعی و اخلاقی را شامل می شود از جمله: الف: تمام نعمت های مادی و معنوی مثل مکتب، قرآن، رهبر، فرزند و آب و خاک. ب: اهل بیت پیامبر (ص) ج: هم خودمان، امانت برای خویشتنیم، چنان که در آیه ی دیگر می خوانیم: «انکم کنتم تخاتون انفسکم» و هم جامعه برای ما. د: انفال، غنائم، خمس، زکات و اموال عمومی.