«1»  عدالت و جایگاه آن دراصول شهروندی

نویسنده حمیدنجفیان

بحث عدل و عدالت در همه ي زمان ها و مکان ها ضرورت ویژه ای دارد . کمتر مسأله ای است که در اسلام به اهمیت عدالت باشد .  آنچه که از مفهوم عدالت به ذهن متبادر مي شود چيزي جز حسن و زيبايي نيست . در رأس همه ي عدالت ها ، عدل الهي است ، به اين معني که پروردگار ، فعلي برخلاف عدالت انجام نداده و در حق بندگان خود ظلم نمي نمايد. خداوند عادل ، انبياي خود را براي بسط عدالت فرستاده و در آيات قرآن انسان ها را نيز به رعايت عدالت در همه ي امور دعوت نموده است که اين به معناي عدالت بشري مي باشد.عدالت بشري خود به دو قسم تقسيم مي شود : عدالت فردي و عدالت اجتماعي . افراد ابتدا بايد عدالت را درون خود ايجاد کنند ؛ بدين صورت که با حاکم کردن قوة عقل بر ساير قواي نفس ، آنها را متعادل و متوازن نمايند[عدالت فردي]. و پس از آن درصدد اجراي عدالت در اجتماع باشند[عدالت اجتماعي]

 *عدالت فردی

*رکن و اساس عدالت فردی

مقدمه واساس عدالت اجتماعی چیزی جز عدالت فردی نیست . و رکن رکین عدالت در فرد در تعامل با خود فرد تحقق پیدا می کند .  کوتاه‌ترین طریق برای دستیابی به عدالت اجتماعی، وجود انسان‌های عادل و پارسایی است که نهاد آنان مزین به ملکه عدالت گشته است و راه پرپیچ و خم رسیدن به عدالت جمعی را به دور از دغدغه شیوه‌های سازمانی و نهادمند پیچیده امروزی طی می‌نماید. در این مفهوم انسان‌های عادل همانند مهره‌های شطرنج تلقی می‌شوند که بدون نیاز به بازیگری در صحنه، خود جابجا می‌شوند و بازی را به پیش می‌برند. انسان عادل، به تمام ابعاد و مؤلفه‌ها و شاخص‌های عدالت آشناست و تمام آنها را در اعمال و گفتار و رفتار خویش رعایت می‌نماید. در پی احقاق حقوق خویش است و به خوبی با حقوق خود و سایرین آشناست، به قوانین عمل می‌کند و سعی در ایجاد توازن و برابری در جامعه دارد تا جامعه‌ای فارغ از تبعیض و امتیازات ناعادلانه ایجاد گردد.

*عدالت در تمام ابعاد                                                                                                                                              

آنچه ضرورت این بحث را دوچندان می نماید توجه ویژه قرآن و اهل البیت عصمت و طهارت (س) است که مسأله عدالت فردی را در بسیاری از ابعاد فقه مطرح کرده اند  و بدون عدالت در این امور فرد را فاقد شرایط لازم می دانند. از مرجعیت تقلید و امام جمعه و جماعت گرفته تا  رویت حلال ،تعیین قبله ، شهود و شهادت دهندگان در دادگاهها.

*عدالت اجتماعی  

*ارکان عدالت اجتماعی                                                                                                

دو ركن اساسي عدالت اجتماعي عبارتند از: 

• الف: تكافل عمومي؛ كه به معناي كفيل يكديگر شدن و در برابر يكديگر مسئول و متعهّد بودن و همينطور گذشتن از منافع صرف فردي و انديشيدن به مصالح همگاني است؛
• ب: توازن اجتماعي؛ كه بيانگر ايجاد برابري و تعادل در تمام ابعاد زندگاني اجتماعي براي تمام افراد و اقشار جامعه است، يعني قدرت، ثروت، امكانات و زمينه‌هاي بكارگيري و توليد و توزيع و مصرف آنها در جامعه به گونه‌اي باشد كه تمامي افراد بتوانند از مزايا و امكانات موجود به صورتي متعادل، متوازن و متناسب با مقتضيات و شرايط و نيازها برخوردار شوند.

امام خميني (ره) در اين مورد مي فرمايند:

منشأ تمام اين گرفتاري ها در همه جا اين است که آنهايي که متکفل امور ملت هستند تزکيه نشده اند. آن کسي که به يک ملتي سلطه دارد ، به يک ملتي حکومت دارد ، اين چنانکه عدالت پرور باشد ، دستگاه او عدالت پرور خواهد شد ، بشرهايي که به او مرتبط هستند قهراً به عدالت گرايش پيدا مي کند، تمام اداراتي که تابع آن مملکت است ، خواه ناخواه به عدالت گرايش پيدا مي کند . عدالت گسترده مي شود ؛ در صورتي که يک نفر که به مردم حکومت مي کند تزکيه شده باشد . اگر همه ي ملت تزکيه بشوند ، تمام گرفتاري ها از بين مي رود».

بنابراين فرد عادلي که قواي نفس خود را تعديل کرده مي تواند عدالت را در بيرون از خود نيز اشاعه داده و اجرا کند. علاوه بر اين ، ايجاد عدالت در قواي نفس باعت مي شود که انسان بر هواي نفس خود غلبه کرده ، تقوا پيشه نمايد و شريعت و فرامين الهي را سرلوحه ي عمل خود قرار دهد.

یک انسان سالم کسی است که تمام دستگاه های بدن او هریک کار خودش را بدون کم و زیاد انجام دهد، اما به محض این که یک یا چند دستگاه در انجام وظیفه کوتاهی کرد یا در مسیر تجاوز گام نهاد، فورا آثار اختلال در تمام بدن نمایان می شود، و بیماری حتمی است.

کل جامعه انسانی نیز همانند بدن یک انسان است، که بدون رعایت اصل عدالت بیمار خواهد بود. اما چیزی که هست همه از خود غافلند و نقص و عیب غیر خود را آنچنان بزرگ می بیند که برایش شبهه می شود که معصوم تر از من کیست !  ولذا امام راحل (ره) در جواب اعتراض فردی که می گفت جامعه دچار بحران و مشکلات فراوانی است  و باید آن را از نو ساخت می فرمایند : شما بروید خود را بسازید که جامعه باساخته شدن شما ساخته می شود.

*عدالت در همه جا

قانون عدالت یک قانون کلی و عمومی است و هر نوع داوری و حکومت را چه در امور بزرگ و چه در امور کوچک بوده باشد شامل می شود، تا آنجا که در احادیث اسلامی می خوانیم: روزی دو کودک خردسال، هر کدام خطی نوشته بود، و برای داوری در میان آن ها و انتخاب بهترین خط به حضور امام حسن (ع) رسیدند، علی (ع) که ناظر این صحنه بود فورا به فرزندش گفت: یا بنی انظر کیف تحکم فان هذا حکم والله سائلک عنه یوم القیامه! فرزندم! درست دقت کن، چگونه داوری می کنی، زیرا این خود یک نوع قضاوت است و خداوند در روز قیامت درباره آن از تو سوال می کند!

پیغمبر اکرم (ص) به علی (ع) فرمود: هنگامی که طرفین نزاع نزد تو می آیند حتی در نگاه کردن به آن دو، و مقدار و چگونگی سخنان که به آن ها می گوئی، مساوات و عدالت را رعایت کن (سو بین الخصمین فی لحظک و لفظک)

*آفت عدالت

اما از آفات عدالت سازش و معامله بر سر دین و کوتاه آمدن از اصول و ارزشها و مبانی دینی و اخلاقی است، همان تسامح و تساهل های مصلحتی . که امروزه در تمام ابعاد خصوصا اداری و سازمانی ، لگد مال شدن عدالت را شاهد هستیم. (این آن چیزی نبود که خداوند تعالی از ما می خواست و می خواهد)

• آیـه

*رابطه تقوی و عدالت

« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ . سوره  مائده 8

ای کسانی که ایمان آورده اید! همواره برای خدا قیام کنید و از روی عدالت، گواهی دهید! دشمنی با جمعیتی شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند! به عدالت رفتارکنید که به پرهیزکاری نزدیک تر است! و از (معصیت) خدا بپرهیزید، که از آنچه انجام می دهید، با خبر است!»

• روایــات

قال رسول الله (ص) بالعدل قامت السموات و الارض؛    آسمان ها و زمین بر اساس عدل استوارند.

این تعبیر رساترین تعبیری است که درباره عدالت ممکن است بشود یعنی نه تنها زندگی محدود بشر در این کره

خاکی بدون عدالت برپا نمی شود بلکه سرتاسر جهان هستی و آسمان ها و زمین همه در پرتو عدالت و تعادل نیروها و قرار گرفتن هرچیزی در مورد مناسب خود برقرار هستند و اگر لحظه ای، و به مقدار سر سوزنی، از این اصول منحرف شوند رو به نیستی خواهند گذارد.

*عادل کیست؟!

«من صاحب الناس بالذی یحب ان یصاحبوه کان عدلا؛

 پیامبر خدا (ص): هرکه با مردم چنان رفتار کند که دوست دارد آنان با او رفتار کنند، عادل است. »

*مهمان قاضی

مردی به عنوان یک مهمان عادی، بر علی (ع) وارد شد. روزها در خانه آن حضرت مهمان بود، اما او یک مهمان عادی نبود. چیزی در دل داشت که ابتدا اظهار نمی کرد. حقیقت این بود که این مرد، اختلاف دعوایی با شخص دیگری داشت، و منتظر بود طرف حاضر شود، و دعوا در محضر علی (ع) مطرح گردد. تا روزی که خودش پرده برداشت و موضوع اختلاف و محاکمه را عنوان کرد. علی (ع) فرمود: «پس تو فعلا طرف دعوا هستی؟»

- بلی یا امیرالمومنین.

- «خیلی معذرت می خواهم، از امروز دیگر نمی توانم از تو، به عنوان مهمان، پذیرایی کنم، زیرا پیغمبر اکرم (ص) فرموده است: هرگاه دعوایی نزد قاضی مطرح است، قاضی حق ندارد یکی از متخاصمین را ضیافت کند، مگر آن که هر دو طرف با هم در مهمانی حاضر باشند.»

• نکات

*امام صادق (ع) فرمود: (تنها) نگاه به رکوع و سجود طولانی افراد نکنید، زیرا ممکن است عادتی برای آن ها شده باشد که از ترک آن ناراحت شوند، ولی نگاه به راستگویی در سخن و اداء امانت(وعدالت) آن ها کنید

*پیامبر اسلام (ص) می فرماید: از ظلم بپرهیزید زیرا در روز رستاخیز که هر عملی بشکل مناسبی مجسم

می شود ظلم در شکل ظلمت تجسم خواهد یافت و پرده ای از تاریکی، اطراف ظالمان را فرا خواهد گرفت.)

*ستم چیزی است که اثر آن در همین زندگی سریع و فوری است توجه به جنگ ها، اضطراب ها، ناراحتی ها، هرج و مرج های سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، بحران های اقتصادی در دنیای امروز نیز بخوبی این حقیقت را ثابت می کند.

*آنچه باید کاملا به آن توجه داشت این است که اسلام تنها «توصیه به عدالت» نمی کند بلکه مهم تر از آن «اجرای عدالت» است.

*قرآن می گوید حتی در سخترین شرایط باید تلاش کرد که حقی بر باد نرود، نه تنها از دوستان که اگر دشمنان هم حقی داشته باشند باید رعایت گردد.